ՀԱՆԳԱՆԱԿ ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ (Հայոց ազգային գաղափարաբանութեան հիմնադրոյթները
Posted on June. 13. 2024
Գրեց՝ Ռաֆայէլ Համբարձումեան, պատմաբան
Ա. ՀԱՅԸ ազգային ինքնատիպ նկարագիր, անշփոթելի հոգեկերտուածք ու խառնուածք ունեցող, ընտանիքը սրբութիւն դաւանող, հայամտած, հայախօս, մարդաբանական արմէնոիդ տեսակն ու արիւնը անաղարտ պահող, բարին, ազատութիւնը, յառաջադիմութիւնն ու նորարարութիւնը ի ծնէ բնազդօրէն իր մէջ պահպանող անհատների ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄՇՏԱՐԴԻ հաւաքականութիւն է: ՀայըՀայկական լեռնաշխարհում բնակուել կամ բնա- կւում է այդտեղ արարուած նախամարդ Ադամի եւ Նոյ Նահապետի շառա- ւիղ Թորգոմի որդի Յաբէթեան Հայկ Նահապետի ժամանակներից: Հայ են նաեւ ազգային լեզուից, դաւանութիւնից, հոգեմշակոյթից, իրենց հայրենիքից հեռացած բոլոր այն հայկազունները, ովքեր չեն ժխտում իրենց հայածագումն ու հայոց քաղաքակրթութեան ժառանգորդ լինելը, Հայաստանը համարում են իրենց հայրենիքը, հայերէնը՝մայրենի լեզուն, հայադաւանութիւնը՝ ազգային կրօնը եւ բարենպաստ պայման ների առկայութեանպարագային օրինապատշաճ են համարում հայութեան համախմբումն իր կենսաբանական ու բնախօսական բնօրրանում:
Բ. ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ(համայն հայութիւնը) ՄԵՐ ԱՆՑԵԱԼ, ՆԵՐԿԱՅ ՈՒ ԱՊԱԳԱՅ ՍԵՐՈՒՆԴՆԵՐԻ ՄԻԱՑԵԱԼ, ՀԱՄԱԳՈՅ ՈՒ ԱՆԶԱՏԵԼԻ ԱՄԲՈՂՋՈՒԹԻՒՆՆ Է:
Գ. ՀԱՅԵՐԻՍ ՀԱՅՐԵՆԻ ՔԸ ՄԵԾ ՀԱՅՔՆ Է՝ իր տասնհինգաշխարհներով (Բարձր Հայք, Ծոփք, Աղձնիք, Տուրուբերան,Մոկք, Կորճայք,Պարսկահայք, Վասպուրական, Սիւնիք, Արցախ, Փայտակարան, Ուտիք, Այրարատ, Գուգարք, Տայք)՝ներառեալ Փոքր Հայքը, Միջագետք Հայոցը՝ Մծբինդրոնովու Կիլիկեան Հայաստանը՝ 1198–1219 թթ. տարածքներով:
Դ. ՀԱՅԵՐՒՍ ԱԶԳԱՅԻՆ-ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՅՐԵՆԻ ԼԵԶՈՒՆ լեզուների հիմք ԳՐԱԲԱՐՆ Է ՈՒ ԱՐԴԻ ՀԱՅԵՐԷՆԻ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆ ՈՒ ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆ տարբերակները, որոնք գրաբարի հետ միասին ՀՀ-ում ու Սփիւռ- քում ՀԱՒԱՍԱՐԱԶՕՐ ԳՐԱԿԱՆ ԼԵԶՈՒՆԵՐ ԵՆ, հայերի խօսակցական մայրենին հայերէնիբարբառներն ու խօսուածքներն են:
Ե. ՀԱՅԵՐԻՍ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿՐՕՆԸ ՀայաստանեայցԱռաքելական սուրբ եկեղեցու դաւանութիւնն է: Այն Նոյ Նահապետից եկող եւ Յիսուս Քրիստոսի Թադէոս ուԲարդուղիմէոս առաքեալների ձեռամբ Հայաստանումտարածուած, այնուհետեւ սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչիհիմնաւորած քրիստոնէական ճշգրիտ ու անբիծ վարդապետութիւն ՀԱՅԱԴԱՒԱՆՈՒԹԻՒՆՆ Է: Հայադաւանութեանը ներհիւսուած է հայոցինքնապաշտպանական համակարգ ՈւխտՄամիկոնէիցը, որը իբրեւ հայոց հոգեմարտի գաղափարաբանութիւն, Ե–Ը դարերում իրենցնահատակութեամբ պահպանել, համակարգել ու իբրեւՍՐԲԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆ ,սերունդներին են կտակել սբ. թարգմանիչները, սբ. Վարդանն ու Վարդանանք, սբ.Ղեւոնդեանք, սբ. Ատոմեանք եւ Մամիկոնեանները: Ի դարի առաջին կէսին Ուխտ Մա միկոնէիցը նաեւ Ցեղակրօնութիւն-Տարօնականութիւն անուանելով, իմաստաբան Հայկ Ասատրեանի աջակցութեամբ վերականգնեց ու ամբողջացրեց Գարեգին Նժդեհը:
Զ. Հայադաւանութեան պատմահոգեբանութեան հիմքը ինքզինքը աստուած հռչակածին սատակած ՀայկՆահապետի մեծագործութիւնն է, որով հայութիւնը Յիսուս Քրիստոսի յայտնութիւ նից 2492 տարի առաջ ՍԿԶԲՆԱՒՈՐԵՑ ՄԱՐԴԿՈՒԹԵԱՆ ԴԱՐՁԸ ԲԱԶՄԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆԻՑ ՄԻԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ, ԱՅՍԻՆՔՆ՝ԿՌԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆԻՑ ՈՒ ԲԱԶՄԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆԻՑՄԱՐԴԿՈՒԹԵԱՆ ՀՈԳԵԴԱՐՁԸ ԱՌ ՄԻԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ: Դա միաժամանակ ՄԱՐԴԿՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋՎԱՍՆ ԽՂՃԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՈԳՈՐՈ՛ՒՄՆ ԷՐՆԱ՛ԵՒ: Ուստի այն իրողութիւնը,
որ 301 թ. քրիստոնէութիւնը սբ. Գրիգորի ձեռամբ առաջինը ԱԶԳՈՎԻ՛Ն ու պետականօրէն հայերս ընդունեցինք, պատահական չէ, քանզի հայերս 301 թ.ՈՉ ԹԷՀԵԹԱՆՈՍՈՒԹԻՒՆԻ՛Ց ՀՐԱԺԱՐՈՒԵՑԻՆՔ, այլազատագրուելով դրսեկբազմաստուածութիւնից,ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵՑԻ՛ՆՔ ՄԵՐ ազգային ՄԻԱՍՏՈՒԱԾ ԴԱՒԱՆԱՆՔԸ, որը հազարամեակներ շարունակ ամրագրուած-դաջուած էր մերպատմահոգեբանութեանը:
Հայաստանեայց Առաքելական սուրբ եկեղեցուդաւանաբանութեան, ծիսակարգի ու ծիսերգութեան մէջբաղադրուած են հայ ժողովրդի պատմութիւնը, խառնուածքը, լեզուամտածողութիւնը, աշխարհայացքնու հոգեխառնուածքը, ծէսերը, աւանդութիւնները, բարոյական, իրաւագիտական, իմաստագիտական ուգեղագիտական ըմբռնումները, բանահիւսութիւնն ուերգահիւսութիւնը, գրականութիւնը, արուեստները, մշակոյթն ու ՊԱՏՄԱ-ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹԻՒՆԸ: Այն մշակել եւբիւրեղացրել են հայոց մշակոյթի, գիտութեան,արուեստիու գրականութեան երեւելի դէմքերը, մեր պետական, քաղաքական, իրաւական ու ռազմական մտքի մեծերը՝Հայկ Նահապետից մինչեւ հայոց Ոսկեդարն ուԱրծաթադարը հոյակերտած սուրբ թարգմանիչ ները՝ Սահակ հայրապետից ու Մեսրոպ Մաշտոցից մինչեւ սբ. Գրիգոր Նա րեկացին, սբ. Ներսէս Շնորհալուց մինչեւ սբ. Յոհաննէս Սարկաւագ Իմաստասէր, սբ. ԳրիգորՏաթեւացի ու մեր ժողովրդի փառաւորած հին ու նորժամանակների այլ սրբանունները: Հայադաւանութիւննու հայոց ազգային գաղափարաբանութիւնը իրենցպատմակերտ էութեամբ ու նշանա- կութեամբԱՆԱՆՋԱՏԵԼԻ ամբողջութիւն են:
Է. Հայութեան նպատակըգաղափարաքաղաքական,բարոյական ու տնտեսականշահագործումներից զերծ իր պատմական հայրենիքումիւրաքանչիւր բնակչի համար հաւասարազօր օրէնքներովազատ ու բարեկեցիկ կեանքով բարաւաճելն է՝ իկատարումն հայ ժողովրդի գերագոյն բաղձանքի՝ ՀԱՅՐԵՆԱՏԻՐՈՒԹԵԱՆ:
Ը. Հայութեան համազգային նպատակներին հասնելուուղին հայոց Սաս- նա Ծռեր դիւցազնապատումի ռազմահոգեբանութիւնն է եւ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ նուիրագործած սբ. Օգոստինոսի հետեւեալ բանաձեւը. ՄԻ ՈՒԹԻՒՆ՝ Ի ԿԱՐԵՒՈՐՍ, ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ՝ ՅԵՐԿԲԱՅԱԿԱՆՍ, ՍԷՐ՝ ՅԱՄԵՆԱՅՆԻ(կարեւոր խնդիրներում՝ միութիւն, վիճելիթէականհարցերում՝ ազատութիւն, ամէն ինչում՝սէր): Թ. Մամիկոնէից-տարօնականների աղօթ քը.
ՏԷ՛Ր ԱՍՏՈՒԱԾ, ՓՐԿԵ Ա՛ ԶԱԶԳՍ ՀԱ ՅՈՑ ԵՒ ԺՈՂՈՎԵԱ՛Ի ՀԱՅՐԵՆԻՍ ՄԵՐ: ԱՐԺԱՆԱՑՈ՛ ԶՄԵԶ ԼԻՆԵԼ ՏԷ՛Ր ԱՂՕԹԱՏԱՆՑ ՄԵ ՐՈՑ, ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՑ ՍՐԲՈՑ ՄԵՐՈՑ ԵՒՇԻՐՄԱՑ ՆԱԽՆԵԱՑ ՄԵՐՈՑ (Տէր Աստուած, փրկի՛րհայոց ազգը եւ հաւաքի՛ր մեր Հայրենիքում: Մեզ արժանացրո՛ւ տէր լինենք մեր աղօթատներին, մերսրբերի գերեզմաններին ու մեր նախնեաց շիրիմներին):
1987 թ. յունուար–2018 թ. յուլիսի 24
ՀԱՆԳԱՆԱԿԸ 1990–2017 թուերի ընթացքում տպագրուել է բազմաթիւ թերթերում եւ իմ մի քանի տպագիր գրքերում:
Ռաֆայէլ Համբարձումեան, պատմաբան