Զուիցերիացի Հարիւր Երեւելիներու Վկայութիւնը 1915 Թուականի Հայոց Ցեղասպանութեան Մասին
Posted on May. 7. 2023
(Անհերքելի փաստաթուղթ մը Զուիցերիոյ դաշնային արխիւէն)
Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան
Երիտթրքական կառավարութեան կողմէ հայ ազգաբնակչութեան դէմ կազմակերպուած համատարած ցեղասպանութեան սահմռկեցուցիչ տեղեկութիւնները Զուիցերիա կը հասնին համեմատաբար շատ աւելի ուշ, քան եղած էր պարագան սուլթանական զանգուածային կոտորածներու 1894-1896 թուականներու եւ ապա 1909 թուականի Ատանայի եւ շրջակայից մէջ տեղի ունեցած եղեռնագործութիւններուն։
Պատճառը՝ Երիտթուրք դահիճներու բոլոր մանրամասնութեանց մէջ բծախնդրօրէն ծրագրած եւ, կարելիութեան սահմաններուն մէջ, գաղտնաբար մեկնարկած տարագրութիւնները, մահու-աքսորներն ու նախճիր-եղեռններն էին, որոնք իրագործուեցան ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի, Դաշտային եւ Լեռնային Կիլիկիոյ տարածքին, մինչեւ Սուրիոյ մահահոտ աւազուտները՝ Տէր Զօր, վերջին հանգրուանը ցեղասպանուող հայութեան։
Համատարած տարագրութիւններու եւ ջարդերու մասին եւրոպական մամուլին մէջ տեղեկութիւններու ուշացումին հիմնական պատճառներէն մին էր նաեւ Կայսերական Գերմանիոյ դիւանագիտութեան թրքանպաստ գործունէութիւնը, որ Ա. Համաշխարհային Պատերազմին Օսմանեան Կայսրութեան հետ իբրեւ ռազմական դաշնակից պետութիւն՝ բոլոր միջոցներով արգելք հանդիսացած էր այդ լուրերու արագ տարածումին։
Ա. Աշխարհամարտին սկիզբը, Օսմանեան Կայսրութեան քաղաքական գործունէութիւնը արտաքնապէս այն տպաւորութիւնը կը թողեր, որ որդեգրած է համեմատաբար չէզոք դիրքորոշում մը։ Սոյնը սակայն իր վտանգաւոր ուղին կ’առնէ, երբ Երիտթուրքեր 2 Օգոստոս 1914 թուականին Կայսերական Գերմանիոյ հետ ստորագրելով գաղտնի համաձայնագիր մը՝ կը պարտաւորուին հուսկ ներգրաւուելու Ա. Համաշխարհային Պատերազմի գործընթացին մէջ ի նպատ միջին ուժերուն՝ գերմանա-աւստրիական խմբաւորումին։ Բռնկած այս աշխարհամարտը երիտթուրքերու մշակած համաթուրանական գաղափարախօսութեան իրագործումին լաւագոյն առիթը կ’ընձեռէ՝ զաւթելով Անդրկովկասը՝ հասնելու մինչեւ Կեդրոնական Ասիա։
Բաց աստի, այսպէս կը ստեղծուէր երկրորդ պատեհութիւն մը եւս պատերազմի ընդհանուր աղմուկին մէջ, մեծ տէրութիւններու ուշադրութենէն հեռու, ի նպաստ համաթուրանականութեան վերջնականապէս լուծելու Հայկական Հարցը՝ ընդմիշտ վերացնելով ենթական կամ հարցին գոյութեան բուն պատճառ հանդիսացող հայ ազգաբնակչութիւնը։
Մինչ այդ, 22 Յունուար 1913 թուականին, Երիտթուրքերը յաջողած էին պետական հարուածով մը տապալել Մեհմետ Քամիլ Փաշայի ազատախոհ նկատուող կառավարութիւնը, որուն տեղ նշանակուած էր երիտթրքական նոր կառավարութիւն մը՝ Շեւքեթ Փաշայի գլխաւորութեամբ։ 11 Յունիս 1913 թուականին վերջինիս դէմ կատարուած ահաբեկչական ոճիրէն ետք, ստեղծուած էր եռապետութիւն մը եւ իշխանութեան գլուխ անցած էին Երիտթուրքերու ծայրայեղական վտանգաւոր պարագլուխներէն Իսմայիլ Էնվեր՝ ռազմական նախարարի, Մեհմետ Թալէաթ՝ ներքին գործոց նախարարի, իսկ Ահմետ Ճեմալ՝ ծովակալութեան նախարարի պաշտօններով։
Հակառակ այն փաստին, որ վերոյիշեալ երրորդութեան կողմէ արդէն սահմանուած էր ռազմական իշխանութիւն մը, տակաւին Կ.Պոլսոյ մէջ մինչեւ 13 Մարտ 1915 թուականը իր գործունէութիւնը կը շարունակէր այսպէս յորջորջուած Օսմանեան Խորհրդարանը։ Վերջինիս բարձումով հուսկ իր մահահանգոյն սկիզբը կ’առնէր Հայոց Ցեղասպանութեան երկրորդ փուլը։ Առանց ներքին քաղաքական ընդդիմութեան, եւ պատերազմի բերումով արտաքին աշխարհէն «կտրուած», երիտթրքական կառավարութիւնը կը սանձազերծէ իր ժահրաթոր ատելութիւնը՝ իրագործելով նախապէս իր ազգայնապաշտական մտածումներուն մէջ սաղմնաւորուած հայ ազգաբնակչութեան ոչնչացման ծրագիրը։
Երիտթուրք պարագլուխներու գաղտնաժողովը եւ յանցագործութեան «տասը պատուիրանները»
Սոյնը կը մշակուի Ա. Համաշխարհային Պատերազմը սկսելէ ետք, 1915 թուականի Յունուարի կէսերուն՝ Թալէաթի նախագահութեամբ եւ Երիտթուրք պարագլուխներու՝ Էնվերի, Նազըմի, Պեհաէտտին Շաքիրի, Ճաւիտի, Հասան Ֆեհմիի, Իսմայիլ Ճանփոլատի եւ այլոց մասնակցութեամբ գումարուած գաղտնաժողովի ընթացքին, որ ցեղասպանագիտութեան մէջ յայտնի է «տասը պատուիրաններ»[1] եզրոյթով։
Այսպիսի մահագոյժ ծրագրի մը գոյութեան մասին հայ հանրութիւնը առաջին անգամ տեղեակ կը դառնայ 1919 թուականին, երբ ան օսմաներէնէ հայերէնի թարգմանուելով ամբողջութեամբ կը հրապարակուի Կ.Պոլսոյ հայ մամուլի էջերուն մէջ[2]։ Լէօ, զայն քաղելով «Վերջին լուր» թերթէն, կը վերահրատարակէ «Թիւրքահայ յեղափոխութեան գաղափարաբանութիւնը» խորագրով իր աշխատասիրութեան Բ. հատորին մէջ[3]։ Բնականաբար, առկայ կարեւորագոյն նիւթին հետագային կ’անդրադառնան նաեւ շարք մը պատմաբաններ եւ ցեղասպանագէտներ, որոնց մէջ հարկ է նշել Արթիւր Պէյլէրեանը, Վահագն Տատրեանը եւ Ռուբէն Սաֆրաստեանը։
Պատմութեան յայտնի է, որ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ բնիկ հայ ազգաբնակչութիւնը բնաջնջելու ծրագիրը առաջին անգամ քննարկուած է 29 Սեպտեմբերէն մինչեւ 9 Հոկտեմբեր 1911 թուականին գումարուած «Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն» կուսակցութեան 4-րդ համագումարի նիստերուն ընթացքին։ Այս մտադրութիւնը, ահաւասիկ, Երիտթուրքերու վերոնշեալ գաղտնաժողովին մէջ արդէն կը կենսագործուի՝ վերածուելով յստակ ծրագրի մը.
- «Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն» կուսակցութեան կանոնակարգի 3-րդ եւ 4-րդ կէտերը օգտագործելով՝ փակել բոլոր հայկական միութիւնները եւ ձերբակալել բոլոր անոնք, որոնք երբեւէ գործած են կառավարութեան դէմ, եւ ուղարկել զանոնք այնպիսի նահանգներ, ինչպիսիք են Պաղտատ կամ Մուսուլ, եւ ոչնչացնել զանոնք ճանապարհին կամ տեղւոյն վրայ։
- Բռնագրաւել հայոց բոլոր տեսակի զէնքերը։
- Համապատասխան ու մասնաւոր միջոցներով հայերու դէմ գրգռել մահմետականներու կարծիքը. այնպիսի վայրեր, ինչպիսիք են Վանը, Էրզրումը եւ Ատանան, ուր հայերը փաստօրէն արդէն արժանացեր են մահմետականներու ատելութեան, հրահրել կազմակերպուած կոտորածներ, ինչպէս ռուսերը ըրին Պաքուի մէջ։
- Էրզրումի, Վանի, Մեմուրեթ-իւլ-Ազիզի եւ Պիթլիսի նահանգներուն մէջ [կոտորածներու] գործադրումը թողել ժողովուրդին, զօրքերն ու կարգապահական ուժերը իբրեւ թէ ջարդերը արգիլելու գործածել, իսկ ընդհակառակը՝ Ատանայի, Սվազի, Պրուսայի, Նիկոդեմիոյ եւ Զմիւռնիոյ մէջ մահմետականներուն օգնել զինուած ուժերով։
12 jenvier 1919, p. 3
- Բնաջնջումը գործադրել մասնաւորաբար յիսունէն վար բոլոր այրերու, հոգեւորականներու եւ ուսուցիչներու վրայ, թողելով աղջիկներն ու երեխաները մահմետականացնելու նպատակով։
- Տեղահանել փախչիլ յաջողածներուն ընտանիքները եւ միջոցներ ձեռնարկել երկրին հետ անոնց կապը բոլորովին խզելու համար։
- Հայ կառավարական պաշտօնեաները, պատճառաբանելով թէ լրտեսութիւն ըրած են, վտարել բոլոր պաշտօնատուներէն։
- Բանակին մէջ գտնուող բոլոր հայերը սպաննել՝ իրականացումը թողելով զինուած ուժերուն։
- Բոլոր գործողութիւնները ամէնուրեք միաժամանակ սկսիլ եւ, այսպէս, ինքնապաշտպանութեան դիմելու ժամանակ չթողել։
- Նկատի ունենալով այս հրահանգներուն խիստ գաղտնի բնոյթը, մեծապէս ուշադիր ըլլալ, որ անոնք մնան ընդամէնը մէկ-երկու հոգիի միջեւ»[4]։
Եթէ ցարդ հայատեացութիւնը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ գաղափարախօսութիւն մը, հայ տարրը խտրականութեան ենթարկելու կամ զայն ընդամէնը ռայայի մը կարգավիճակով հանդուրժելն էր, այժմ այս ծրագրով կը վերածուի մահաբեր զէնքի, որուն կենսագործումը այնուհետեւ Դամկոլեան սուրի նման հայ ժողովուրդի գլխուն վրայ կախուած վերահաս օրհասական մըն էր։
«Տեղահանութեան մասին ժամանակաւոր օրէնք»-ը
Ամբողջ կայսրութեան տարածքին արդէն իսկ իրագործուող հայոց զանգուածային տարագրութիւններուն եւ կոտորածներուն «օրինական» տեսք մը տալու նպատակով ներքին գործոց նախարար Թալէաթի նախաձեռնութեամբ երիտթրքական կառավարութիւնը 30 Մայիս 1915 թուականին կը վաւերացնէ 4 յօդուածներէ կազմուած «Տեղահանութեան մասին ժամանակաւոր օրէնք»-ը։
Հայրենի անուանի արեւելագէտ-պատմաբան Ռուբէն Սաֆրաստեան կ’առաջադրէ այն համոզիչ տեսակէտը, թէ նշուած ժամանակաւոր օրէնքը կը հետապնդէր Երիտթուրքերու պետական յանցագործութիւնը սքօղելու նպատակ[5]։
Արդարեւ, յանցագործներ սովորաբար կը փորձեն կոծկել իրենց յանցագործութիւնը։ Նոյն հոգեբանութեամբ ու գործելաոճով կը վարուին նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուները, երբ կ’անդրադառնան, թէ ի վերջոյ պատասխանատւութեան պիտի ենթարկուին իրենց թոյլ տուած պետական յանցագործութեան համար։ Յիրաւի, 24 Մայիս 1915 թուականին, Անթանթ-ի երեք տէրութիւնները՝ Ռուսիա, Մեծն Բրիտանիա եւ Ֆրանսա, բողոքի յուշագիր մը կը յղեն երիտթրքական կառավարութեան` սպառնալով հետապնդել զայն «մարդկայնութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ յանցագործութիւն»-ներու մեղադրանքով։ Այս յուշագրին մէջ նաեւ առանձնապէս կը նշուի, որ պատերազմի աւարտին հայ ժողովուրդին դէմ իրագործուած բռնութիւններուն համար յանցագործներ անձամբ պիտի ենթարկուին պատասխանատւութեան[6]։
Նոյն օրը անոնք ֆրանսերէն լեզուով շարադրուած այս յուշագիրը Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարարութեան եւ «Հաւաս» հեռագրային ծառայութեան միջոցով կ’առաքեն Կ.Պոլիս եւ Պեռլին։ Սակայն նկատի ունենալով, որ պատերազմին պատճառով Անթանթ-ի երեք տէրութիւնները դիւանագիտական յարաբերութիւն չունէին Օսմանեան Կայսրութեան հետ, նշուած ազդարարագիրը չէր կրնար պաշտօնապէս եւ անձամբ յանձնուիլ երիտթրքական կառավարութեան ներկայացուցիչներուն, ուստի կարիքը կը զգացուէր իրականացնել զայն երրորդ կողմի մը միջոցով։ Այսպէս, անոր ֆրանսերէն բնագիրը 28 Մայիս 1915 թուականին Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կ’ուղարկէ Ուաշինկթըն, ուրկէ ան կը փոխանցուի Կ.Պոլիս տեղակայուած ամերիկեան դեսպանատան, որովհետեւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները տակաւին ներգրաւուած չէր Ա. Համաշխարհային Պատերազմին մէջ։ Այս ճամբով, ուրեմն, 29 Մայիս 1915 թուականին, Միացեալ Նահանգներու դեսպան Հենրի Մորկընթաու վերոնշեալ բողոքի յուշագիրը, աւելի ճիշդ՝ ազդարարագիրը, անձամբ կը յանձնէ Օսմանեան Կայսրութեան մեծ վեզիր Սայիտ Հալիմ փաշային[7]։
Անտարակոյս, առակայ ազդարարագիրը ծանրակշիռ մեղադրանք մըն էր՝ ուղղուած երիտթրքական իշխանութեան պարագլուխներուն, որոնք պատերազմի աւարտին «մարդկայնութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ յանցագործութիւն»-ներու համար անձնապէս պիտի ենթարկուէին պատասխանատւութեան։ Բնականաբար, ներքին գործոց նախարար Թալէաթ փաշան առաջիններէն էր, որ խիստ պիտի անհանգստանար եւ մատնուէր խուճապի։ Ան ստոյգ գիտակից էր իր յանցագործութեան, քանի որ ինք տուած էր տարագրութեանց եւ եղեռնագործութիւններուն հրամանները։ Սոյնը ան խոստովանած է իր հաւատարիմ ընկերներէն Խալիլ Պէյ Մենթեշէին՝ «Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն» կուսակցութեան նոյնքան արիւնախանձ առաջնորդներէն մէկուն, որ այս մասին հետագային նշած է իր յուշերուն մէջ։ Այսպէս, Թալէաթ կը փորձէ յանցագործութիւնը բարդել նաեւ ուրիշներու վրայ, որպէսզի ինք չդառնայ Հայոց Ցեղասպանութեան միակ մեղաւորը։ Հետեւաբար, ան պարտադրելով իր հեղինակութիւնը եւ բոլոր միջոցները գործի դնելով՝ կ’աշխատի, որ կառավարութիւնը այս ուղղութեամբ իսկոյն որոշումներ ընդունի, վաւերացնէ օրինական, այսպէս կոչուած՝ յանցագործութիւնը կոծկելու պատրուակ մը, որուն արդիւնքը կը հանդիսանայ վերոնշեալ «Տեղահանութեան մասին օրէնք»-ը։ Սոյնը կ’ընդունուի 27 Մայիսին եւ ուժի մէջ կը մտնէ 1 Յունիս 1915 թուականին, որ կը վաւերացուի սուլթան Մեհմետ Ե. Ռեշատի, մեծ վեզիր Սայիտ Հալիմ փաշայի եւ պատերազմի նախարար Էնվեր փաշայի ստորագրութիւններով։ Ստորեւ այդ օրէնքը.
- «Պատերազմական դրութեան ժամանակ բանակներու, զօրաբանակներու եւ զօրամիաւորներու հրամանատարներն ու անոնց տեղակալները, նաեւ առանձին դիրքերու հրամանատարները լիազօրուած եւ պարտաւոր են օգտագործելու ռազմական ուժերը, առանց յապաղելու կիրառելով խստագոյն պատիժներ՝ իր սաղմին մէջ խեղդելու համար որեւէ ըմբոստութիւն, երբ իսկոյն կը յայտնաբերեն, թէ բնակչութիւնը որեւէ ձեւով կ’ընդդիմանայ կառավարութեան հրահանգներուն եւ երկրի պաշտպանութեան, կարգ ու կանոնի պահպանման վերաբերեալ միջոցառումներուն։
- Բանակներու եւ առանձին զօրաբանակներու, նաեւ զօրամիաւորներու հրամանատարները կրնան ռազմական անհրաժեշտութեան, լրտեսութեան կամ դաւաճանութեան յայտնաբերման պարագային գիւղերու եւ գիւղաքաղաքներու բնակչութիւնը առանձին-առանձին կամ զանգուածաբար այլ վայրեր ուղարկել եւ զանոնք վերաբնակեցնել այնտեղ։
- Սոյն օրէնքը հրապարակման օրն իսկ կը մտնէ գործադրութեան մէջ։
- Այս օրէնքի դրոյթներուն գործադրութեան համար պատասխանատու են գլխաւոր հրամանատարի տեղակալը եւ ռազմական նախարարը»[8]։
Հակառակ այն փաստին, որ մէջբերուած «Տեղահանութեան մասին օրէնք»-ին մէջ ոչ մէկ տեղ կը նշուի հայ անունը, բայց եւ այնպէս միանգամայն ստոյգ է, որ ան ուղղակի առնչուած է արեւմտահայութեան դէմ իրագործուող բռնարարքներուն եւ միայն այդ է հիմնարար դրդապատճառը առկայ օրէնքի ընդունման։
Թէեւ վերոգրեալ օրէնքը մէկ կողմէն կոչուած էր կոծկելու հայոց դէմ իր մահահանգոյն ընթացքն առած եղեռնագործութիւնը, միւս կողմէն՝ կանխելու միանձնեայ պատասխանատւութիւնը, որ միանշանակ պիտի բարդուէր Թալէաթի անձին վրայ, այսուամենայնիւ այդ առաջին հերթին կ’օգտագործուէր՝ ներգրաւելու համար նաեւ թրքական զինուած ուժերը հայ ժողովուրդի բնաջնջման ծրագրի իրականացման գործընթացին մէջ։
1915 թուականի Յունիսին, թրքական բանակի հրամանատարութիւնը տեղական իշխանութիւններուն կը հրահանգէ, որ անոնք պարտաւոր են գործադրելու օրէնքը. եթէ մահմետականներ համարձակին տարագրուած հայերը իրենց տուները ընդունելով ապաստան տալու, «ապա անոնք պէտք է կախաղան հանուին իրենց տուներուն առջեւ, իսկ տուները՝ հրկիզուին»։ Ան տեղական իշխանութիւններէն խստիւ կը պահանջէ ցուցաբերել այնպիսի նախանձայուզութիւն մը, որ «ոչ մէկ հայ զերծ չմնայ տարագրուելէ»։ Թուրք եւ մահմետական բնակչութեան նաեւ սպառնալից կը նախազգուշացնէ, որ այն միւսիւլմանները, որոնք կը փորձեն պաշտպանել հայերը, «եթէ զինուորականներ են, ապա կը զրկուին իրենց կոչումէն ու անյապաղ կը կանգնին դատարանի առջեւ, իսկ եթէ քաղաքացիական ծառայողներ են, իսկոյն կը հեռացուին իրենց զբաղեցուցած պաշտօններէն եւ կը կանգնին զինուորական դատարանի առջեւ»։
Ա. Համաշխարհային Պատերազմի աւարտին, համաձայն վերոնշեալ 24 Մայիս 1915 թուականի ազդարարութեան, թէ «մարդկայնութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ յանցագործութիւն»-ներու մեղադրանքով պատերազմի յանցագործները անձնապէս պատասխանատւութեան պիտի ենթարկուին, Ֆրանսա եւ, առաջին հերթին, Մեծն Բրիտանիա, Կ.Պոլսոյ գրաւումէն ետք, ճնշում կը բանեցնեն օսմանեան նոր կառավարութեան վրայ՝ ընթացք տալու Երիտթուրք պարագլուխներու դատավարութեան։ Սոյնը կ’իրականանայ 28 Ապրիլէն մինչեւ 25 Յունիս 1919 թուականին։ Այս առթիւ,– հակառակ այն իրողութեան, որ իթթիհատական պարագլուխներ իրենց իրագործած խոշորագոյն եղեռնագործութիւններու փաստաթուղթերուն մեծ մասը արդէն ոչնչացուցած էին,– կը բացայայտուին պատերազմական յանցագործութիւններու, զանգուածային կոտորածներու, սպանդներու, տարագրութիւններու, ոճիրներու վերաբերեալ մեղադրական ապացոյցներ՝ ծածկագիր հեռագրեր, պաշտօնական գրութիւններ, հրահանգներ, հրամաններ, ականատեսներու վկայութիւններ եւ այլն։
«Հայաջինջ ծրագրի մը մանրամասնութիւնները»
Այսպէս, Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ կը յատնաբերուի նաեւ այլ փաստաթուղթ մը, որ «Ճակատամարտ» թերթը իր 13 Յունուար 1919 թուականի թիւին մէջ կը հրապարակէ՝ զայն թարգմանաբար արտատպելով նոյնպէս Կ.Պոլիս տպագրուող «Stamboul» ֆրանսատառ թերթի 12 Յունուար 1919 թիւէն։ «Ճակատամարտ» զայն հայ հանրութեան կը ներկայացնէ «Թանկագին փաստաթուղթ մը. Հայաջինջ ծրագրի մը մանրամասնութիւնները» խորագրով.
«Ներքին Գործոց Նախարարութիւն
Վարչութիւն աշիրէթներու եւ Գաղթականներու զետեղման Յանձնաժողովի։
Թիւ 61 – 666
Հայերու իսլամացման եւ հաւատափոխներու անշարժ կալուածներու մասին հետեւելիք հրահանգներ։ Այս հրահանգները կազմուած են ընդհանուր ապահովութեան տնօրէնութեան մատուցած տեղեկագրին վրայ։
Ա.– Կ’ընդունուի հաւատափոխութիւնը իրենց բնակավայրերուն մէջ մնացած ու չտարագրուած հայերուն։
Բ.– Նմանապէս կ’ընդունուի հաւատափոխութիւնը անոնց, որ տարագրութեան ատեն մասնաւոր հրամանով վար դրուած են իրենց ճամբուն վրայ եւ կամ իրենց տուները եւ կամ ոեւէ տեղ մը ղրկուած են։
Գ.– Այն հայերը, որոնց հաւատափոխութիւնը ընդունուած է վերի պայմաններուն համաձայն, պիտի ստանան իրենց ինչքերը եւ կամ, եթէ ծախուած են, անոնց փոխարժէքը։
Դ.– Յարմար դատուած է, որ տարագրութեան միջոցին իրենց մնացած վայրերուն մէջ իսլամներու հետ ամուսնացած կիներուն եւ աղջիկներուն տուներ տրուին լքուած շէնքերէն։
Ե.– Երբ գաւառներու, գիւղերու եւ թաղերու բնակիչները անհատաբար կամ զանգուածաբար իսլամացման խնդիր ներկայացնեն, պէտք է հաւատափոխութեան ձեւակերպումները կատարել, զանոնք թուրք գիւղերու մէջ բաժնելէ ետք, պայմանով որ անոնց թիւը այդ տեղերու իսլամ բնակչութեան թիւին հետ բաղդատուած չանցնի հինգ առ հարիւր համեմատութիւնը։
Զ.– Եթէ որոշ տեղ մը մնալու արտօնուած տղաքներու պատկանող ինչքերու վաճառման արդիւնքը ամբողջապէս կամ մասամբ յատկացուած է անոնց ծնողքներու պարտքերուն, այդ կորուստներու փոխարէն, վերեւ յիշուած տղաքներուն պիտի տրուի պետութեան անուան արձանագրուած, լքեալ գոյքերէն բան մը։
21 Հոկտեմբեր 1331»[9]։
Այսպէս, նշուած հրահանգը ակնյայտ կը դարձնէ, որ հայերու զանգուածային տարագրութիւններուն եւ կոտորածներուն զուգահեռ Իթթիհատի պարագլուխները կը գործադրեն նաեւ ձուլման քաղաքականութիւն մը՝ յատկապէս հայ կիները, աղջիկներն ու երեխաները կրօնափոխելու ծրագիր։ Ցեղասպանութեան համատեղ կրօնափոխութեան այս ծրագիրը գործադրուած է մասնաւորաբար այն վայրերուն մէջ, ուր ոճրագործ վոհմակը համոզուած եղած է մահմետական մեծամասնութեան մէջ հայերու պարտադիր ձուլումին, այլապէս միանշանակ նախընտրութիւնը տրուած է ֆիզիքական ոչնչացումին, միշտ հետապանդելով միեւնոյն նպատակը՝ արեւմտահայութիւնը ամբողջապէս արմատախիլ ընել իր հազարամեակներու բնօրրանէն։
Սեպտ.-Հոկտ., 1915 թ.
Ցեղասպանագիտութեան յայտնի է, որ 1 Յուլիս 1915 թուականին տրուած հեռագրով Թալէաթ կը հրահանգէ վերջ տալ հայերու կրօնափոխութեան գործընթացին՝ համարելով, որ կեղծ է անոնց իսլամանալու վերաբերեալ ցուցաբերած պատրաստակամութիւնը։ Ան, փաստօրէն, ամենամոլեռանդ իրագործողներէն մին էր իթթիհատական արիւնկզակ պարագլուխներու վերոյիշեալ գաղտնի համաժողովի ընդունած ծրագրին՝ ոչ մէկ հայ թողուլ արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ ամբողջ տարածքին, Հայկական հարցը ի նպաստ Օսմանեան Կայսրութեան միանգամընդմիշտ լուծել կարենալու համար՝ վերացնել հարցին գոյութեան դրդապատճառը հանդիսացող ենթական։
Այս առնչութեամբ հակասականը այն է, որ, չորս ամիս անց, կրօնափոխութիւնը կրկին կ’արտօնուի եւ ան կը վերահսկուի ուղղակի Թալէաթի կողմէ՝ մասնաւոր եւ կամայական արտօնութիւններ շնորհելու միջոցով միայն այն հայ կանանց, որոնք այրիացած են, նաեւ այն աղջիկներու պարագային, որոնք ճարահատ կամ բռնի կ’ամուսնանային մահմետականներու հետ։ Որբացած մանկահասակ աղջիկներն ու տղաքը նոյնպէս կ’ենթարկուէին կրօնափոխութեան՝ թրքական որբանոցներու կամ իսլամ ընտանիքներու մէջ։ Թերեւս բախտաւոր պէտք է համարել այն բիւրաւոր երեխաները, որոնց կեանքը այս ճամբով խնայուեցաւ, մինչդեռ բիւր-բիւրոց մնացորդացը անխնայ բնաջնջուեցաւ մահու աքսորի ճամբաներուն վրայ կամ արիւնռուշտ եղռնագործներու դիւային կիրքերուն պատճառով։
Եզրակացնելով՝ պէտք է ըսել, որ Երիտթուրքեր, Օսմանեան Կայսրութեան իշխանութիւնը իւրացնելէ ետք, Հայոց Ցեղասպանութիւնը իրագործելու համար կը սահմանեն քանի մը օրէնքներ,– անոնց մեծ մասը ստոյգ իրենց իսկ ձեռքով ոչնչացուելով անհետացած է,– որոնց մէջ ոմանք ինչքան ալ փորձեն սքօղել կամ պատերազմական պայմաններ պատրուակելով արդարացնեն օսմանեան կառավարութեան ձեռնարկած բռնարարքները, միեւնոյն է, այս եւ նմանատիպ օրէնքներուն եւ հրահանգներուն ամբողջութիւնը անմարդկային դժխեմ գործողութիւններու իրականութիւն մը կը պարզէ, որ ոչ այլ ինչ է, քան «մարդկայնութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ» իրականացած պետական ծանրագոյն յանցագործութիւն մը։
Երիտթուրքերու յանցագործ գաղափարախօսութիւնը
Արդարեւ, պետական յանցագործութեան առաջնորդող ամենայն չարեաց թունաւոր արմատը արդէն ի սկզբանէ առկայ էր Երիտթուրքերու գաղափարախօսութեան մէջ։ Անոնք մանաւանդ Ա. Աշխարհարամարտի սկիզբը կը ներկայացնէին «տարամերժ հայրենասիրութեան» տեսակ մը, որ ամբողջապէս կը բացառէր Օսմանեան Կայսրութեան այլազգ, մասնաւորաբար ոչ իսլամ ժողովուրդները՝ վերապահելով բոլոր մենաշնորհները միմիայն օսմանցի թուրք ժողովուրդին։ Սոյնը յստակ արտայայտուած էր 11 Նոյեմբեր 1914 թուականի այն ելոյթին մէջ, ուր ի նպաստ պատերազմին խանդավառ կը տարափողուէր.
«Պէտք չէ մոռնանք, որ եթէ մենք մեր մասնակցութիւնը կը բերենք այս պատերազմին, այդ միայն մեզի սպառնացող վտանգէն փրկուելու համար չէ։ Մենք կը հետապնդենք շատ աւելի կարեւոր նպատակ մը, որ մեր ազգային իտէալին իրականացումն է։ Մեր ժողովուրդին եւ մեր հայրենիքին ազգային իտէալը այն է, որ մենք պէտք է ոչնչացնենք թշնամին եւ հաստատենք բնական սահման մը, որ մեզի թոյլ կու տայ միաւորուելու նոյն ցեղի մեր եղբայրներուն հետ։ Աւելին՝ մեր կրօնական աշխարհահայեացքը մեզի կը պատուիրէ ազատագրել իսլամական աշխարհը անհաւատներու գերիշխանութենէն… Մենք կը պայքարինք մեր հայրենիքին, մեր կրօնին եւ մեր ազգային իտէալներուն համար»[10]։
Պետական յանցագործութիւն իրագործելու վտանգը նախօրօք առկայ էր Երիտթուրքերու փանթուրանական եւ համաիսլամական հզօր կայսրութիւն մը ստեղծելու ծաւալապաշտական նկրտումներուն մէջ, որուն «բնական» սահմանները պիտի ընդլայնուէին անդրկովկասեան ամբողջ երկրամասով ու հասնէին մինչեւ Միջին Ասիոյ տափաստանները, ընդհուպ մինչեւ սահմանագիծը չինական պարիսպներուն։ Այս գաղափարախօսութիւնը նաեւ այսօր հետեւողականօրէն կը պարզէ Թուրքիոյ ծաւալապաշտ ու յարձակողապաշտ քաղաքական նոյն իրավիճակը՝ փաստացի ցոյց տալով, որ ան երբեք հրաժարած չէ իր դարաւոր իտէալին իրականացումը հետապնդելէ՝ ըլլայ փանթուրանական հին թէ նոր կայսրութեան մը ստեղծելու անդիմադրելի մոլուցքէն։
Կոչ ուղղուած Զուիցերիոյ ժողովուրդին
1915 թուականի Մայիսի վերջերը, երբ Զուիցերիոյ մէջ տպագրուող ազդեցիկ քանի մը թերթեր երիտթրքական կառավարութեան հայերու դէմ իրագործած նոր ոճիրներու եւ տեղահանութիւններու վերաբերեալ առաջին լուրերը կը հաղորդեն, իսկոյն բոլոր օրաթերթերը գրեթէ ամէն օր կը սկսին անդրադառնալ Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին հայ ժողովուրդի բնաջնջման մասին։ 18 Յուլիս 1915-ին, «Basler Nachrichten» թերթը կը վկայէ, թէ «Թուրքիոյ մէջ հայերու դէմ հալածանքները լայնածաւալ չափերով կը կատարուին…»։ 25 Օգոստոսին, «Journal de Genève» թերթը կը հրապարակէ յօդուած մը «Les massacres d’Arménie» խորագրով, որուն մէջ մանրամասն տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ տեղի ունեցած զանգուածային կոտորածներու եւ տեղահանութիւններու մասին՝ վերջաւորութեան աւելցնելով. «Ի դէպ, միանգամայն հաւաստի աղբիւրներէ յայտնի է, որ թրքական կառավարութիւնը յայտարարած է, թէ հայ ժողովուրդի ամբողջական եւ վերջնական բնաջնջումը անհրաժեշտութիւն է, ուստի ոչ ոք կրնայ զայն շեղել այս ծրագրի իրականացումէն»։
1915-ի ամռան, Գերմանիայէն Կ.Պոլիս մեկնելու ճանապարհին, դոկտ. Եոհաննէս Լեփսիուս Պազելի մէջ կը հանդիպի դոկտ. Անտրէաս Վիշեր-Օէրիին, դոկտ. Ալպերթ Օէրի-Փրայսվերքին եւ դոկտ. Էմմանուէլ Ռիկկենպախին, ապա Ժընեւի մէջ Լէոփոլտ Ֆաւրին՝ Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն վերաբերեալ նախնական տեղեկութիւններ փոխանակելու համար: Ան Յունիսի սկիզբը Պեռլինի մէջ Կայսերական Գերմանիոյ արտաքին գործոց նախարարութենէն տեղեկացած էր հայերու զանգուածային տարագրութիւններուն եւ ջարդերուն մասին, ուստի ծրագրած էր ուղեւորուիլ ուղղակի դէպքերուն վայրը՝ ճշգրիտ պատկերացում կազմելու նպատակով։ Սակայն թրքական կառավարութիւնը մերժած էր իրեն տրամադրել համապատասխան այցագիր մը՝ բացի Կ.Պոլիսէն ճամբորդել կարենալու համար երկրին խորքերը։ Եոհաննէս Լեփսիուս Կ.Պոլսէն վերադարձին «Basler Nachrichten» թերթին մէջ 16 Սեպտեմբեր 1915 թուականին կը հրատարակէ «Ժողովուրդի մը բնաջնջումը» խորագրով մանրամասն զեկոյց մը։ Ան սոյն նախաձեռնութիւնը կ’իրականացնէ զուիցերիական եւ ոչ թէ գերմանական թերթի մը միջոցով, որովհետեւ այդ յօդուածին հրապարակումը ստոյգ անկարելի պիտի ըլլար Օսմանեան Կայսրութեան հետ ռազմական դաշնակից Կայսերական Գերմանիոյ գրաքննութեան պատճառով։
Այս ամբողջ ժամանակահատուածին՝ 1894-էն մինչեւ 1915/16 թուականները, նաեւ հետեւեալ տարիներուն, Գերմանիոյ եւ Զուիցերիոյ մէջ յատկապէս եկեղեցական մարդասիրական կազմակերպութիւններ իրենց ականաւոր ներկայացուցիչներով սերտօրէն կը գործակցէին միմեանց հետ, իրենց կողմէ կեանքի կոչուած նպաստամատոյց կառոյցներու միջոցաւ օգնութեան ձեռք մեկնելու Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին ցեղասպանուող իրենց հաւատակից քոյրերուն եւ եղբայրներուն։
Էմմանուէլ Ռիկկենպախ, որ Պազելի մէջ հրատարակուող «Mitteilungen über Armenien» (Տեղեկութիւններ Հայաստանի մասին) թերթին խմբագիրն էր, առաջինը կը հանդիսանայ 15 Օգոստոս 1915 թուականին հրապարակելու հրատապ կոչ մը ուղղուած հայ ժողովուրդի բարեկամ Զուիցերիոյ ժողովուրդին՝ նպաստամատոյց շտապ օգնութիւններ կազմակերպելու նպատակով։ Իսկոյն անոր օրինակին կը հետեւին Զուիցերիոյ զանազան քաղաքներու եւ շրջաններու մէջ սուլթանական զանգուածային կոտորածներէն ի վեր արդէն տեղակայուած եւ գործող հայանպաստ յանձնախումբերը, որոնք Սեպտեմբեր/Հոկտեմբեր 1915 թուականին կը հրապարակեն պատմական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող կոչ մը ուղղուած զուիցերիացի ժողովուրդին։ Սոյնը իր մէջ կը ցոլացնէ բարոյական նկարագրի տէր եւ կրօնազգած ճշմարիտ ապրումներ կրող մարդոց բացառիկ կեցուածքը՝ դրսեւորելով անկեղծ կարեկցութիւն մահուան հոգեվարքի դատապարտուած քրիստոնեայ ժողովուրդի մը հանդէպ, բայց միաժամանակ կը ներկայացնէ անհերքելի վկայութիւն մը 1915 թուականի Հայոց Ցեղասպանութեան պատմական իրողութեան մասին, որ յականէ յանուանէ կը ստորագրուի զուիցերիացի հարիւր երեւելի անձնաւորութեանց կողմէ։ Նկատի ունենալով Հայ Դատին եւ մեր համահայկական պայքարին համար առկայ փաստաթուղթին շահեկանութիւնը, նաեւ անոր պատմական վաւերականութիւնը, զայն թարգմանաբար առաջին անգամ ըլլալով կը ներկայացնենք ստորեւ.
«Կոչ` Զուիցերիոյ ժողովուրդին
Սեպտեմբեր-Հոկտեմբեր 1915
Մինչ պատերազմը իր վրայ կը կեդրոնացնէ ամբողջ աշխարհին ուշադրութիւնը եւ կը ներգրաւէ եւրոպական մեծ տէրութիւններուն բոլոր ուժերը, Թուրքիոյ մէջ տեղի կ’ունենան այնպիսի իրադարձութիւններ, որոնք զարհուրելի են նոյնիսկ սարսափելիին սովոր մեր ժամանակին համար ու կը գերազանցեն այն, որ այդտեղ պատահած է անցեալին։
Սոյնը ոչ այլ ինչ է, քան ամբողջ քրիստոնեայ ժողովուրդի մը՝ հայերու համակարգուած բնաջնջումը, որ այժմ կ’իրագործուի՝ հաստատելու համար իսլամի կատարեալ տիրապետութիւնը թրքական կայսրութեան մէջ։
Հարիւր հազարաւոր հայեր արդէն կա՛մ սպաննուած, կա՛մ իրենց հայրենիքէն դէպի Միջագետքի տափաստանները տարագրուած, կամ ալ թշուառօրէն ոչնչացուած պէտք է ըլլան ուրիշ վայրերու մէջ։ Մեծ թիւով՝ մասնաւորաբար կանայք եւ երեխաներ ստիպուած եղած են ընդունելու իսլամը։
Սոյն իրողութիւնները հաստատուած են այն մարդոց արժանահաւատ վկայութիւններով եւ տեղեկագրութիւններով, որոնք բոլոր առումներով անբասիր են եւ իրենց գիտելիքները քաղած են ականատեսի սեփական վկայութիւններով։
Ներքոյ ստորագրեալները ոչ միայն կը փափաքին Զուիցերիոյ ժողովուրդին
գործուն օժանդակութիւնը խնդրել` մեղմացնելու համար այն մեծ կարիքը, որ կը տիրէ տարաբախտ
հայ ժողովուրդի վերապրողներուն մէջ, այլ անոնք պարտք կը զգան նաեւ ամբողջ աշխարհին
ուշադրութիւնը հրաւիրել այս իրադարձութիւններուն վրայ՝ դիմելով բոլոր երկիրներու
հասարակական կարծիքին, որպէսզի այն, ինչ այժմ տակաւին կարելի է ընել Կ.Պոլսոյ մէջ,
անմիջապէս ձեռնարկուի վերապրող հայերու պաշտպանութեան համար։
Pfr. H. Andres, Bern.
Prof. C. Béguelin,
Rektor der Universität Neuenburg.
Prof. Br. Bloch, Basel.
Prof. P. Böhringer, Basel.
E. Bonhôte, Nat.-Rat, Neuenburg.
Fel. Bonjour, Nat.-Rat, Lausanne.
L. Bonnard, Syndic, Nyon.
Prof. E. Bovet, Zürich.
H. Boveyron, Grossratspräsident, Genf.
A. Brüstlein, Adv., Bern.
Chr. Buchmann-Schardt, Basel.
Prof. G. Castellaz, Freiburg.
Francesco Chiesa, Lugano.
Prof. Rob. Chodat, Genf.
Dr. H. Christ-Socin, Riehen.
Th. Diethelm, St. Gallen.
Prof. N. Dubois, Neuenburg.
Pfarrer E. Dusseiller, Genf.
Prof. L. Emery, Lausanne.
Pfr. E. Etter, Rorschach.
Nat.-Rat H. Eugster-Züst, Speicher.
Dir. Em. Favre, Waadt.
Leopold Favre, Genf.
H. Fazy, Nat.-Rat, Genf.
Pfr. H. Fichter, Basel.
Pfr. P. Flury, Schiers.
Dr. J. Fragnière, apostol. Protonotar, Freiburg.
Pfr. Osk. Frei, Alt St. Johann.
Pfr. K. Fueter, Olten.
Dekan J. Ganz, Zürich.
Prof. Luc. Gautier, Genf.
Dr. Rud. Geigy, Basel.
Prof. Ph. Godet, Neuenburg.
Kirchenrat U. Guhl, Frauenfeld.
C. Gutzwiller, Basel.
Stadtammann H. Hässig, Aarau.
Pfr. J. Hauri, Davos.
Dr. Friedr. Hegar, Zürich.
Dr. Karl Henking, Schaffhausen.
Dr. Eduard Herzog, Bischof der christkatholischen Kirche der Schweiz, Bern.
Prof. Andreas Heusler, Basel.
Alt Pfarrer Hugendubel, Bern.
Stadtrat Aug. Huggler, Bern.
Dir. E. ImHof, Schaffhausen.
Dozent Dr. Hans Iselin, Basel.
Pfr. C. Juchler, Herisau.
Pfr. Paul H. Kind, Schwanden.
Prof. K. Kirchhofer, Schaffhausen.
Stadtrat Conr. Leu, Schaffhausen.
Alt Reg.-Rat F. Manatschal, Chur.
Prof. K. Marti, Bern.
Prof. Alf. Martin, Genf.
Dekan J. Meier, Frauenfeld.
A. de Meuron, Nat.-Rat, Lausanne.
Prof. G. Meyer von Knonau, Zürich.
Pfr. E. Miescher, Basel.
G. de Montenach, Staatsrat, Freiburg.
Pfarrer Alex. Morel, Bern.
Prof. Paul Moriaud, Genf.
Oberrichter P. Müri, Aarau.
Dr. Musy, Staatsratspräsident, Freiburg.
Prof. Ed. Naville, Genf.
Gust. Naville, Zürich.
E. Perrier, Staatsanwalt, Freiburg.
Pfr. C. Pestalozzi, St. Gallen.
Dr. Pestalozzi-Pfyffer, Zug.
E. Picot, Bundesrichter, Lausanne.
Prof. Conradin Planta, Chur.
Ed. Quartier la Tente, Staatsrat, Neuenburg.
Prof. de Quervain, Basel.
Prof. Ragaz, Zürich.
Gonzague de Reynold, Freiburg.
Dr. Eug. Richard, alt Ständerat, Genf.
Pfr. A. Rothenberger, St. Gallen.
Dr. César Roux, Lausanne.
Pfr. E. Ryser, Bern.
Alfred Sarasin, Basel.
Stadtrat Samuel Scherz, Bern.
Pfr. A. Schlatter, Herisau.
Pfr. Th. Schlatter, St. Gallen.
Pfr. E. Schnyder, Schaffhausen.
Pfr. Emil Schultze, Chur.
Pfr. A. Salis, Basel.
Ed. Secrétan, Nat.-Rat, Lausanne.
P. Seippel, Genf.
Prof. G. Senn, Basel.
Prof. Fr. Siebenmann, Basel.
J. Sigg, Nat.-Rat, Genf.
Pfr. Ant. Spehn, Zürich.
Pfr. E. Staehelin, Basel.
Dir. Rud. Staub, Baden.
Dr. von Tavel-Stettler, Bern.
E. Usteri-Pestalozzi, Zürich.
Dir. Virieux, Lausanne.
Prof. Eberh. Vischer, Basel.
Dr. Wilhelm Vischer, Basel.
Jean von Wattenwyl, Bern.
Ständerat Dr. O. Wettstein, Zürich.
Pfr. G. Witzemann, Rothrist.
Alt Pfarrer Leo v. Wyss, Thalwil.
Հայութեան մնացորդացին համար հարկ է Զուիցերիոյ մէջ անյապաղ նիւթական օժանդակութեան հաւաք ձեռնարկել։ Այս նպատակով արդէն իսկ կան յանձնաժողովներ եւ ուրիշներ եւս պիտի կազմուին»։
1915 թուականի Ապրիլ 24-ին եւ հետեւեալ օրերուն, Կ.Պոլսոյ մէջ կը ձերբակալուի հայ մտաւորականութեան եւ ազգի երեւելիներուն մեծ մասը, ու աքսորուելով Թուրքիոյ խորերը՝ հետզհետէ վայրագաբար կ’ոչնչացուի Երիտթուրք պարագլուխներու հրահանգով եւ իթթիհատական ոճրագործներու ձեռքով։ Մինչեւ Մայիսի վերջն արդէն իր համատարած եւ կործանարար ընթացքը վերցուցած էր հայ ազգաբնակչութեան տեղահանումներու, մահու աքսորի եւ կոտորածներու լայն թափը։
Այսօր, երբ յետադարձ հայեացքով մը մեր կեանքին մէջ կ’այժմէականացնենք հայ ժողովուրդի միլիոն ու միլիոն նահատակներուն յիշատակը, անոնք, սրբադասուած կամ ոչ, մէկ պատգամ կը թելադրեն մեզի՝ արդարութիւն պահանջել այնքան բիրտ եւ անիրաւ դարձած աշխարհէն, եւ որպէս պահանջատէր վաղ թէ ուշ հասնիլ մեր պապերու սուրբ երազի իրականացման։ Մենք ենք կրողը յիշելու պատասխանատւութեան՝ նախ մեր միլիոնաւոր զոհերուն, ապա մենք մեզի համար։ Մեր անձնական եւ ազգային հաւաքական յիշողութեան մէջ պարտաւոր ենք վառ պահելու այն պատմութիւնը, որ ներկայ է, եւ անցեալը, որ անցած չէ։ Պէտք է միշտ յիշել ու ըլլալ զգաստ՝ կանխարգիլել կարենալու համար մեզի սպառնացող վտանգը եւ թոյլ չտալ, որ աղէտալի պատմութիւնը վերստին կրկնուի մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ։ Մեզմէ կախուած է ամէն ինչ՝ վառ պահելու եւ ժամանակի քայքայիչ օրէնքին եւ մոռացութեան դէմ պաշտպանելու համար յիշելու իրաւունքը, որ յարաճուն ուժ եւ պայքար, բայց ստոյգ յաղթանակ մըն է միաժամանակ։
Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան
Ժընեւ, 5 Մայիս 2023
[1] Սաֆրաստյան, Ռուբեն, «Օսմանյան Կայսրություն. Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը (1876‒1920 թթ.)», Երևան, 1009, էջ 168։
[2] Տե՛ս նոյն տեղը, էջ 168‒169։
[3] Տե՛ս Լէօ, «Թիւրքահայ յեղափոխութեան գաղափարաբանութիւնը», Փարիզ, 1935, էջ 153‒154։
[4] Հմմտ. նոյնը։ Dadrian V. N., «The secret Young-Turk Ittihadist conference and the decision for the World War I Genocide of the Armenians – Holocaust and Genocide Studies», Vol. 7, No. 2, 1993, 173‒201. Տե՛ս Սաֆրաստյան, Ռուբեն, նոյն տեղը, էջ 169‒171։
[5] Տե՛ս Սաֆրաստյան, Ռուբեն, նոյն տեղը, էջ 175‒176, 189։
[6] Տե՛ս «Neue Zürcher Zeitung», 24.5.1915; «Basler Nachrichten», 25.5.1915; «Der Bund», 26.5.1915; «Journal de Genève», 26.5.1915. Սաֆրաստյան, Ռուբեն, նոյն տեղը, էջ 174։
[7] Տե՛ս Սաֆրաստյան, Ռուբեն, նոյն տեղը, էջ 174‒175։
[8] Հմմտ. Gottschlich J., Beihilfe zum Völkermord, Deutschlands Rolle bei der Vernichtung der Armenier, Freiburg, 2015, S. 311‒312; Տե՛ս Սաֆրաստյան, Ռուբեն, նոյն տեղը, էջ 188։
[9] Հմմտ. «Ճակատամարտ», Երկուշաբթի, 13 Յունուար 1919, էջ 2։
[10] Հմմտ. Ternon Y., «Tabu Armenien, Geschichte eines Völkermords», Berlin, 1981, S. 151.