«Աւելի ազնիւ է ներել, եւ աւելի տղամարդկային ՝ արհամարհել,
քան վրեժխնդիր ըլլալ
վիրավորանքէն դրդուած»:
Բենջամին Ֆրանկլին
(1706-1790)
ԳՐԵՑ՝ Զ. Ս. Էնդրյու Դեմիրճեան
Դեռեւս վաղ ժամանակներում մարդկանց միջցեղային հարաբերութիւններու մէջ վրէժը ուներ հաճախակի եւ երկարատեւ բնոյթ: Օրինակի համար՝ երբ որեւէ ցեղի անդամին կը վնասէին մեկ այլ ցեղէն, վրէժից դրդուած կը սկսիր պատերազմ: Սրածայր քարերը ձեռքներուն բռնած՝ մեր նախահայրերը կը սպառնային ջարդել իրենց թշնամիներու գանգերը, որպէսզի ատ ձեւով հագեցնեն վրէժի ծարաւը: Երբեմն պատերազմը տեւում էր մի քանի օր, մէկ այլ դէպքում ան կարող էր տեւել տարիներ (օր.՝ Եվրոպային հարիւրամեա պատերազմը մարդկութեան պատմութեան մէջ վրէժխնդրութեան պատճառով երկարաձգուած պատերազմի հիանալի օրինակ է):
Միջնադարեան ժամանակաշրջանի մէջ ընտանեկան թշնամանքը (ինչպէս նաեւ արեան վրէժ) իրմէ կը ներկայացնէր խորը թշնամանք, յատկապէս երկու ընտանիքներու, տոհմերու, ցեղերու եւ այլօց միջեւ, որ հաճախ կը տեւիր երկար տարիներ կամ նոյնիսկ կը փոխանցուէր սերունդէ սերունդ: Մրցակցութիւնն ու վրէժխնդրութիւնը ան երկու հիմնական պատճառներն էին, որոնցմէ ելնելով ցեղախմբերու միջեւ առաջանում էր թշնամանք: Յետագային՝ ինչպէս եւ հիմա, վրէժխնդրութիւնը համարւում է «քաղցր» աշխարհի տարբեր հասարակութիւններու կողմէ (Քաղցր՝ որպէս բաւարարուածութեան եւ հաճոյքի հզօր աղբիւր):
Վրէժի մասին հիւսուած հայտնի էպիկական պատմութիւն մըն է Յոմերոսի «Իլիականը» (750 մ.թ.ա.), որ կը նկարագրէ Տրոյա քաղաքի պաշարումը: Երբ Պարիսը գողցավ գեղեցիկուհի Հեղինեն, անոր ամուսինը ՝ Սպարտայի թագաւոր Մենելայոսը, չը կրցաւ հաշտուիլ ատ անարդարութեան հետ: Նա համախմբեց ուժերը, որպէսզի հարցակում իրականցնէ հրահրողի՝ Պարիսի վրա: Թագաւոր Մենելայոսը մի ամբողջ բանակ է բերում Տրոյա՝ սկիզբ դնելով երկարատեւ տասնամեա պատերազմին, որ խլած է հազարաւոր մարդօց կեանքեր: Վրէժի մասին աս պատմութիւնը միշտ ալ դառն է ան իմաստով, որ հակամարտութեան վերջում շատ մարդիկ մահացած են եւ ոչնչացուծ է մէծ կարեւորութիւն ունեցող քաղաք մը:
Երկրագունդի ստեղծման օրից՝ վրէժը մարդկային վարքագծի մաս մըն է դարձած: Իւրաքանչիւր հասարակութիւնում շատերն են գիտակցում բարկանալու եւ քեզ վիրաւորանք հասցրած ցանկացած մէկին վնասելու մղումը: Վաղ էվոլուցիան ուսումնասիրող հոգեբանները կը հաստատին ան, որ վրէժխնդրութիւնը ուժեղ հուզական խթան մըն է, որ առաջ կը մղէ մարդկանց գործողութիւններ ձեռնարկելու, եւ արդիւնքը բաւարարութիւն կարող է պատճառել:
Միւս կողմէն ալ ամէն հասարակութեան մէջ մի խումբ մարդիկ ալ կը կարծին, որ վրէժխնդրութիւնը սխալ ընտրութիւն է: Ճիշտ քայլը ներողամտութիւնն է: Եթէ վրէժխնդրութիւնն անընդունելի քայլ է, ապա ինչու՞ էվոլուցիայի ընթացքին ան արմատախիլ չի եղել մարդու ուղեղէն: Եթէ էվոլուցիան ի զորու ըլլար ձեւափոխել մարդկային բնազդները, գուցէ խուսափեինք Առաջին աշխարհամարտէն, եւ հայերու թիվը հիմա գուցէ ըլլար տասնյոթէն յոթանասուն միլիոն՝ զորեղ, իրենց նախնիներու հայրենիքի վրա ծաղկում ապրող ժողովուրդ:
Վրէժը կրնայ հանդիպել նաեւ վայրի կենդանական աշխարհի մէջ: Օրինակի համար ՝ որձ առիւծը մինչեւ մահ կը հետապնդէ բորենուն, որպէսզի վրէժ լուծէ իր ոհմակի ցանկացած անդամի դէմ կատարուած ոտնձգութեան համար (օրինակի համար՝ առիւծի ձագը առեւանգելու կամ որսը գողանալու համար): Այսպիսով, ճիշտ կըլլայ ըսել, որ վրէժը բնորոշ է կաթնասուներու դասի բոլոր ներկայացուցիչներուն:
Ան, ինչ ինձ դրդեց անդրադառնալ վրէժի թեմային պայմանաւորուած է վերջերս տեղի ունեցած միջադէպով, որի ընթացքին հոգեւորական, քահանա Յովնան Տէրտէրեանը փորձել է պատժել մի հայտնի լրագրողի՝ ի պատասխան իր կողմէ Սան Դիեգոյի Սուրբ Յովհաննես եկեղեցւոյ բարեհամբավ հովվապէտ Տէր-Հայր Դաթեւ Թաթուլեանին ստիպողաբար հեռացնելու անօրինական փորձը բացայայտելուն:
Կարճ ըսած՝ վրէժը կը կայանաանոր մէջ, որ փորձելով ցոյց տալ, թէպատասխան հարուած կարող է հասցնել, վստահուած անձանց միջոցով քահանա Յովնան Տէրտէրեանը Ellis Island Award-ի հանձնաժողովին հայց կը ներկայացնէ՝ խնդրելով Աբօ Չափարեանին զրկել Պատուոյ մեդալէն: Սա վրէժի իրական դէպք է: Խնդիրը անոր մէջ է, թէ արդիօ՞ք յարիր է Աստծոյ տան ներկայացուցչին դիմել վրէժխնդրութեան: Եկեք ուսումնասիրենք եւ տեսնինք, արդիօ՞ք կրնանք որեւէ օբյեկտիվ պատասխան գտնել աս առանցքային հարցին:
Տարիներ շարունակ վրէժի թեման ուսումնասիրուել եւ մեկնաբանուել է գիտութեան չորս հիմնական ոլորտներու մէջ.
- Փիլիսոփայութիւն (գիտութիւն իմացութեան եւ կեցութեան ընդհանուր սկզբունքներու եւ օրինաչափութիւններու մասին: Բոլոր գիտութիւններու հիմքը): Փիլիսոփայօրէն, հիմնուելով ընդհանուր տեսութեան վրա՝ մակերեսօրէն վրէժը կը համարուի տեղին, երբ արդարութիւն հը հաստատուի, այսինքն՝ մարդը կը մաքրէ իր հաշիւները: Թագաւոր Համուրաբիի օրենսգրքի մէջ կը խոսուի (196–201). «Ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման»: Երբ արդարութիւնը գերակշռում է, նշանակում է՝ «Բարին հաղթում է չարին»: Վրէժը ճիշտ է. դա է արդարութիւնը:
- Կրօն (հասարակական գիտակցութեան ձեւ, աշխարհայացք է, որը հիմնուած է գերբնական ուժերու, աստուածութիւններու նկատմամբ ունեցած հաւատի վրա): Կրօնի տեսանկիւնէն վրէժխնդրութիւնը մեղք է համարւում՝ յոթ մահացու մեղքերէն մէկը: Ըստ Աստւածաշունչի եւ որոշ այլ սուրբ գրքերու, վրէժը ճիշտ քայլ չէ. «Միւս այտն ալ մեկնելը» (նկատի ունենալով բացառել վրէժխնդրութիւնը եւ տուրք տալ ներողամտությանը) ճիշտ արարք է, երբ մարդուն ինչ-որ ձեւով վիրաւորել կամ վնասել են: Աստուած ինքը կը պատժէ չարագործին: Կգա հատուցման օրը եւ մեղսագործը կը վճարէ իւր արարքներու համար: Տէր կըսէ՝ Պատժի արժանացնելն իմ գործն է: Դա հիմնականում քրիստոնէական հաւատի ընկալումն է: Վրէժը վատ է. այն համարւում է մեղք:
- Հոգեբանութիւն (մարդու մտքի եւ դրա գործառոյթներու գիտական ուսումնասիրութիւն, յատկապէս այն գործառոյթներու, որոնք որոշ համատեքստի մէջ կը ազդեն վարքագծի վրա): Դա վարքագծի ուսումնասիրութիւնն է առանց միֆոլոգիայի: Հոգեբանական տեսանկիւնէն վրէժը օգտակար է: Վրէժը բաւարարուածութեան եւ հաճոյքի հզոր աղբիւր մըն է: Մարդիկ երջանկանում են, երբ վրէժ են լուծում իրենց թշնամիներէն, եւ ուղեղի գործառոյթը կը բացայայտէ ատ տեսակ զգացողութիւնները: Զիգմունդ Ֆրեյդը լավ գիտեր, որ վրէժխնդրութիւնը կրնա ագրեսիվ ըլլալ. այնուամենայնիւ, ան միտքը, որ վրէժը ունի իրեն բնորոշ իւրայատուկ բաւարարուածութիւն պարգեւող ուժ, առաջ է եկել բոլորուին վերջերս: Վրէժը հզօր է. ան քաղցր է (գոհացնող):
- Ֆիզիոլոգիական հոգեբանութիւն (հոգեբանութեան այնպիսի ճիւղ մըն է, որ ուսումնասիրում է վարքի կենսաբանական հիմքերը (այսինքն ՝ ուղեղը)՝ ի տարբերութիւն վարքագծի վրա սոցիալական ազդեցութիւններու ուսումնասիրմանը: Ան նաեւ յայտնի է որպէս կենսաբանական հոգեբանութիւն եւ սերտօրէն կապուած է նյարդաբանութեան հետ: Գիտութեան աս բաւականին նոր ճիւղի մէջ հարացոյցային փոփոխութեան որոշակի աստիճան կա. Ան կը համընկնի հոգեբանական դիրքորոշման հետ, որ վրէժը գոհացնող է, քաղցր է, բայց միեւնոյն ժամանակ պնդում, որ վերջնարդիւնքը խաբուսիկ կարող է լինել: Վրէժը կրնա սկզբում քաղցր թուալ, իսկ յետոյ անհեթեթութիւն:
Մեզանից շատերը ժամանակ առ ժամանակ կը պատկերացնին վրէժ լուծել ան մարդօցմէ, ովքեր ինչ-որ ձեւով վնասած են մեզի: Մի պահ վրէժի գաղափարը բաւականութիւն է պատճառում: Հարց կարող է առաջանալ, թէառաջին հերթին ի՞նչն է, որ կը ստիպէ մեզի վրէժի մասին մտածել: Հետազօտողները կը փորձին որոշակի պատասխաններ գտնել, եւ հայտնաբերած են, որ վրէժը որոշ անսպասելի դրական կողմեր ունի:
Վրէժի մասին զարգացող գիտութիւնը նոր լոյս է սփռում վրէժի դինամիկայի վրա: Եկեք քննարկենք վրէժխնդրութեան մասին մի խումբ
շուեյցարացի հետազօտողներու կողմէ վերջերս կատարուած ուսումնասիրութիւնը: Անոնց կը հետաքրքրէր, թէի՞նչ է տեղի ունենում ուղեղում, երբ մարդ տարուած է վրէժով:
Նախ՝ անոնք սկանաւորեցին փորձարկուողներու ուղեղները, որոնց հանդեպ հենց նոր անարդարացիօրէն էին վարուել լաբորատորիայում անցկացւող խաղի ժամանակ: Հետազօտողները այնուհետեւ թոյլ տուեցին, որ փորձարկուողները պատժեն իրենց տանջողներուն, եւ մի ամբողջ րոպէ, երբ զոհերը մտածում էին վրէժխնդրութեան մասին, արձանագրուեցին անոնց ուղեղում տեղի ունեցող գործառոյթները: Ապա հետազօտողները միանգամից նկատեցին ջղային ձգում ուղեղի նյարդաահանգոյցը կազմող բաղադրիչներէն մէկ մէջ (ուղեղի ան մասը, որը գործի է գցում գոհանալու զգացումը): Եզրակացութիւն. այս ուսումնասիրութիւնը պարզեց, որ վրէժը ինչ-որ պահ կարող է գոհացուցիչ թուալ: Սակայն անոնք փորձում են պարզել արդիօ՞ք ան շարունակական բնոյթ ունի: Այլ կերպ ասած՝ որոնք են վրէժի երկարաժամկետ հետեւանքները:
Մարդիկ միշտ հաւատացած էին, որ վրէժխնդիր ըլլաը հուզական վիճակի թեթեւացման ձեւ մըն է, եւ որ հատուցում պահանջելը կօգնէ մեզի աւելի լավ զգալ մեր վիրաւորանքները մոռնալու հարցում: Հոլիվուտը հաճախ է վրէժխնդրութիւնը պատկերում որպէս աւարտուն (բաւարարուածության) մի վիճակի հասնելու միջոց այ բանից յետոյ, երբ տվեալ անձը վճարում է իր գործած սխալներու համար: Հետազօտութեան արդիւնքները ցոյց են կուտան, որ վրէժը հակառակ ազդեցութիւնն է ունի:
Ֆիզիոլոգ-հոգեբանները պարզած են, որ չնայած առաջին մի քանի րոպեներու ընթացքին ուղեղը գոհունակութեան ազդակներ է արձակում՝ թշնամութիւնը մեղմացնելու փոխարեն, վրէժխնդրութիւնը երկարացնում է բուն վիրաւորանքից ստացուած տհաճ զգացողութիւնը: Այսինքն՝ արդարութիւնը վերականգնելու փոխարեն՝ վրէժը ստեղծում է փոխհատուցում պահանջելու զգացումի շարունակական մի շղթայ: Գրեթէ 400 յարիւր տարի առաջ (1561-1626) Ֆրանցիսկ Բեկոնը ըսած է. «Այն մարդը, ով ջանասիրաբար վրէժ է կը լուծէ, կանաչ կը պահէ իր վերքերը, որոնք հակառակ պարագային՝ կբուժուեին»:
Այսպիսով, ի՞նչ ընել վրէժխնդրութեան հետ: Վրէժը թարմացնում եւ խորացնում վերքերը: Չնայած պատասխան հարուած հասցնելու գայթակղությանը՝ վերջիվերջոյ մարդ ինք զինքը կը վնասէ, քանի որ ոչ ոք չի կրնայ բուժել զինքը: Հատուցման, վրէժի ծարաւի աս տեսակ խիստ հուզական զգացողութիւնը ճիշտ ձեւով հաղթահարելու համար, պէտք է թոյլ տալ, որ ուղեղը բաւարարուածութեան ազդակներ ստանա ոչ թէ վրէժխնդրութիւնից, այլ կեանքում սեփական հաջողութիւններու վրա կեդրոնանալուց:
Հետաքրքրական է, որ աս գաղափարը կիսել է նաեւ շանսոնիե Ֆրանկ Սինատրան. «Լաւագոյն վրէժը խոշոր հաջողութիւնն է»: Սա նշանակում է, որ հաջորդ անգամ, երբ հոգում զգաք վրէժի ծարաւ, պէտք է փորձել ան վերափոխել շարժիչ ուժի՝ ուղղելով դէպի ձեր նպատակները, ընտանիքը, մասնագիտական աճը եւ այլն: Այդպիսով թոյլ կտաք ձեր ուղեղի այդ պահանջմունքի կեդրոնին մտածել թէ որքան լավ կըլլայ հասնել ձեր նպատակներուն: Կենդրոնանալով ինքներդ ձեզ եւ ձեր նպատակի վրա՝ կը ստիպէք ձեր հակառակորդին իրեն անպէտք, անօգնական, անարժան զգալ: Այլ կերպ ասած՝ մի՛ վատն՝ք ձեր օծանելիքը անապատի քամու վրա:
Հենուելով գիտական ապացոյցներու վրա՝ հաջորդ անգամ, երբ կը պատրաստուիք վրէժխնդիր ըլլալ որեւէ մեկէն, ով ձեր հանդէպ վատ արարք է գործել, գիտակցէք, որ վրէժի զգացումը կրնայ մի պահ քաղցր թուալ, բայց մի՛ ակնկալէք, որ այդ թաքնուած դրական զգացողութիւնները երկար կը տեւին: Կրնանք ըսել, որ վրէժը քաղցր է սկզբում, իսկ յետոյ հասկանում ես, որ այն իրականում թոյն է: Անոր պարգեւած բաւարարուածութեան զգացումը խաբուսիկ է: Պէտք է հասկնալ, որ ադ զգացումը ինչ-որ կոնկրետ պատճառ ունի եւ միգուցէ օգնել է մեր նախնիներուն պարտութեան չմատնուիլ: Հնարաւոր է, որ վրէժը օգտագործուել է որպէս գոյութեան ինքնապաշտպանական մեխանիզմ: Ամփոփելով հետազօտութեան վերջին արդիւնքները կարելի է ըսել, որ՝ Վրէժը քաղցր է, բայց դրա քաղցրութիւնը երկար չի տեւում: Հաճոյքն կը անհետանա՝ իր տեղը զիջելով զղջումին: Այդ դեպքում ի՞նչ ընել: Ոչ ոք աւելի լավ պատասխան չի տուել այդ հարցին, քան Ֆրանկ Սինատրան՝ կեդրոնացրէք ուժերը կեանքում մեծ հաջողութեան հասնելու համար: Այսպիսով դուք կը կեդրոնացնէք ձեր էներգիան ինչ-որ դրական բանի վրա, որ անկասկած կը ստիպէ ձեր թշնամուն նախանձել եւ տառապել խանդէն:
Եկէք հիմա պատասխանենք նախկինում բարձրացրած հարցին: Արդիօ՞ք յարիր է հոգեւորականին վրէժ լուծել: Փիլիսոփայօրէն՝ այո, կրօնի տեսանկիւնէն՝ ոչ, քանի որ ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման ասացուածքը մեղք կը համարուի: Հոգեբանօրէն եւ ֆիզիոլոգիահոգեբանական տեսանկիւնից վրէժը քաղցր կարող է համարուել, սակայն միեւնոյն ժամանակ անպատեյ, քանի որ այն խաբուսիկ բնոյթ ունի:
Հիմա, երբ բաւարար տեղեկատւութիւն ունինք վրէժխնդրութեան ուերաբերեալ, ես թոյլ կուտամ ընթերցողն ինքը եզրակացութիւն ընէ՝ առանց որեւէ մէկուն մտաւոր կարողութիւնները կասկածի տակ առնելու: Հիմք ընդունելով ձեր բարոյական ընկալումները, դաստիարակութիւնը՝ դուք ինքներդ էք աս իրավիճակում դատաւորը եւ դուք եք որոշողը՝ արդիօ՞ք յարիր է հոգեւորականին թշնամանքի մէջ ներքաշուել եւ ցանկալ վրէժ լուծել անմեղ մարդուց, ով պարզապէս կատարել է իր մասնագիտական պարտականութիւնը:
Հիշենք, որ խօսքը հասարակ մարդու մասին չէ, այլ հոգեւոր աշխարհի ներկայացուցչի: Մի քահանայի, ով ադ քայլին կը դիմէ վրէժ լուծելու մի յօդուածի համար՝ գրուած պարոն Աբօ Չափարեանի կողմէ, ով յանդիսանում է USA Armenian Life Magazine եւ ՀԱՅ ԿԵԱՆՔ շաբաթաթերթերու գլխաւոր խմբագիր եւ հրատարակիչ: Եվ կրնաք հարցնել, թէ որտէ՞ղ է հոգեւորականի բարեպաշտութիւնը, նվիրուածութիւնը իր կրօնին, երբ իր համար «Վրէժը քաղցր է» թւում, եւ երբ նա չի շրջում միւս այտը ՝ ի հնազանդութիւն իր կրօնին:
Եկեք չմոռնանք Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչին՝ Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ հիմնադիրը, ում փակել էին Խոր Վիրապի փոսին մէջ՝ ստիպելով 13 դաժան տարիներ անցկացնել անազատութեան մէջ, բայց նոյնիսկ այդ ժամանակ բացի սիրուց նա ոչինչ չի արտայայտել այն թագաւորի հանդէպ (Տրդատ III), որը զինքը հալածանքներու էր ենթարկել պարզապէս սեփական կրօնին հաւատարիմ մնալու պատճառով: Ազատ արձակուելէն յետոյ Աստուած հրամայեց Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչին տաճար կառուցել: Այսպիսով, քրիստոնէական աշխարհին ընծայուեց Էջմիածինը՝ որպէս աշխարհում առաջին տաճար հաւատացեալներու համար՝ միասին հաւաքուելու եւ մասնակցելու կրօնական միասնականությանը:
Կը կարծիմ կը համաձայնիք, որ եկեղեցին պարզապէս շինութիւն չէ քրիստոնէական հասարակութեան երկրպագութեան համար. Դա Աստծոյ տունն է, որ վստահուած է ժողովուրդին եւ իրենց հոգեւորականներուն՝ այն արժանիօրէն պահպանելու համար: Իւրաքանչիւր շեղում այս սուրբ պատուիրանէն կը հակասէ ճշմարիտ քրիստոնէական սկզբունքներուն: Ողջ ժողովուրդը պատասխանատու է անոր ազնւապաշտութեան պահպանման համար:
Ինչպէս գիտեք, բարբարոսներու հրոսակախումբերը ներխուժել են Հայկական Լեռնաշխարհ, անօղոք նուաճողները կոտորել են բնակչութեանը, իսկ կայսրութիւնները փորձել են ոչնչացնել անոնց թագաւորութիւնները, բայց հայ ազգը կանգուն է մնացել՝ հաւատարիմ մնալով իր կրօնին՝ սիրելի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ներկայացրած: Այժմ, երբ մենք ունինք հարուստ ժառանգութիւն, Հայ Ուղղափառ եկեղեցւոյ իւրաքանչիւր հաւատացեալ պէտք է ձգտի պահպանել աշխարհի ամենահին Աստծոյ Եկեղեցւոյ սրբութիւնը: Դա հնարաւոր կըլլայ միմիայն ան դեպքում, երբ հայ համայնքը համախմբուի‘ պաշտպանելու իրենց Սուրբ եկեղեցւոյ հեղինակութիւնը: Որպէս Հայ Ուղղափառ եկեղեցւոյ հաւատարիմ անդամ, ես կցանկայի լսել հետեւեալը միայն իրական հոգեւոր առաջնորդներէն.
«Օ՜ Երկնային Թագաւոր,
Պահպանի՛ր մեր Եկեղեցին անսասան,
եւ քո հաւատքի արժանաւորներուն՝ Խաղաղութեան մէջ»:
ԱՄԵՆ